Σημαντικά θρησκευτικά μνημεία αποτελούν η Μονή Αγίου Ιλαρίωνα Προμάχων και η Μονή Αρχαγγέλου Μιχαήλ στον Αρχάγγελο, οι οποίες αποτελούν κέντρα πνευματικής περισυλλογής αλλά και τόπους όπου μπορεί ο επισκέπτης να γνωρίσει μια άλλη μορφή τέχνης. Επίσης, η Αλμωπία έχει διάσπαρτες μεταβυζαντινές εκκλησίες (Άγιος Δημήτριος Αετοχωρίου, Αγία Παρασκευή Περίκλειας, Άγιος Δημήτριος Ξιφιανής, Κοιμήσεως της Θεοτόκου Γαρεφείου, Άγιος Γεώργιος Άνω Λουτρακίου, Άγιος Νικόλαος Ίδας κ.α.), οι οποίες αποτελούν κόσμημα για την περιοχή μας και κάποιες απ’ αυτές χρήζουν σημαντικών παρεμβάσεων στήριξης και αναπαλαίωσης.
Ιερά Μονή Αγίου Ιλαρίωνος Μογλενών
Στους πρόποδες του βουνού Βόρρα και σε απόσταση ενός χιλιομέτρου από το χωριό Πρόμαχοι Αριδαίας βρίσκεται μία ιστορική, αν και όχι ιδιαίτερα γνωστή Μονή της Επαρχίας Αλμωπίας, η Ιερά Μονή Οσίου Ιλαρίωνος, επισκόπου Μογλενών. Η μονή αυτή έχει ως κτήτορα και ιδρυτή της τον ίδιο τον Άγιο Ιλαρίων, ο οποίος υπήρξε ένας μεγάλος Ιεράρχης της Εκκλησίας μας του 12ου αιώνα, που έζησε και έδρασε στην περιοχή της σημερινής Αλμωπίας.
[widgetkit id=”6″ name=”Μοναστήρι Μογλενων”]
Συνοπτικός Βίος Αγίου Ιλαρίωνος
Περιληπτικά αναφέρουμε ότι ο Άγιος Ιλαρίων γεννήθηκε γύρω στα 1080-1090 μ.Χ. από ευσεβείς Έλληνες γονείς μετά από αδιάκοπες προσευχές της στείρας μητέρας του προς την Υπεραγία Θεοτόκο. Κάποια νύχτα της φανερώθηκε στον ύπνο της, η Παναγία και της υποσχέθηκε ότι θα γεννήσει γιο, που θα μεταστρέψει πολλούς από την πλάνη στο φως της θεογνωσίας .
Όταν συμπλήρωσε τα δεκαοχτώ του χρόνια, ο Ιλαρίων μετέβη σε κάποιο μοναστήρι της περιοχής του και εκάρη μοναχός. Ζούσε με μεγάλη άσκηση, Ώστε να μιλούν γι’αυτόν όλοι οι αδελφοί της Μονής. Αργότερα του ανέθεσαν και την γερόντια του Μοναστηριού και ενώ ακόμη ήταν ηγούμενος ο Όσιος έκανε πολλά θαύματα και η φήμη του διαδόθηκε παντού. Όπως εμφανίστηκε η Θεοτόκος στη μητέρα του και της ανήγγειλε τη γέννηση του, έτσι εμφανίσθηκε και στον Αρχιεπίσκοπο Αχρίδας Ευστάθιο, προτρέποντας τον να τοποθετήσει ως Ποιμενάρχη του λαού των Μογλενών τον Όσιο Ιλαρΐωνα. Πράγματι, μετά από λίγο καιρό ο Αγιος χειροτονήθηκε Επίσκοπος Μογλενών.
Η έδρα της επισκοπής του φημολογείται ότι ήταν το σημερινό χωριό Χρυσή. Η περιοχή όμως όπου αρχιεράτευε ο Όσιος ήταν γεμάτη από αιρετικούς που ακολουθούσαν τους μονοφυσίτες Αρμενίους και Βογόμιλους. Τους αιρετικούς αυτούς τους είχε εγκαταστήσει στα Μογλενά, που ήταν τόπος εξορίας πάσης φύσεων αιρετικών, η δυναστεία των Κομνηνών. Ο Άγιος Ιλαρίων με το κηρυκτικό του έργο και τον επίμονο αντιαιρετικό του αγώνα προκάλεσε την μεταστροφή μεγάλων αιρετικών μαζών στην Ορθόδοξη πίστη.
Ίδρυση της μονής των Αποστόλων και η κοίμηση του Αγίου
Ο μακάριος Ιλαρίων, θέλοντας να βοηθήσει ουσιαστικά την περιοχή που μαστιζόταν από τους Βογόμιλους, ίδρυσε Μονή στο όνομα των Αγίων Αποστόλων. Ο συναρξιστής όμως δεν διευκρινίζει αν πρόκειται για τους 12 Αποστόλους ή για τους κορυφαίους Πέτρο κ Παύλο. Την απάντηση την βρίσκουμε σε βυζαντινά επιγράμματα που συγκεντρώθηκαν τον 13° αιώνα από λογίους άνδρες και που είναι σήμερα κωδικοποιημένα στον Μαρκιανό Κώδικα 524. Τα δύο επιγράμματα που θα παραθέσουμε στη συνέχεια (κείμενο μαζί με ελεύθερη νοηματική απόδοση) είναι δεήσεις που γράφτηκαν πάνω σε δύο εικόνες που δώρισε ο ηγούμενος Πέτρος, Ο διάδοχος του Αγίου Ιλαρίωνος, στους προστάτες της Μονής Αγίους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο.
Ιερά Μονή Αρχάγγελου Μιχαήλ
Το μοναστήρι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ αποτελεί ένα πολύτιμο και ανεκτίμητο στολίδι όλης της περιοχής.
Η πλούσια και μακραίωνη ιστορία του, η εθνική και θρησκευτική προσφορά του, η επιβλητικότητα του και οι τοιχογραφίες του εσωτερικού του ναού, οι οποίες διακρίνονται για τη μοναδική γλυκύτητα στα πρόσωπα, αλλά και ρεαλισμό στην κίνηση, η αναβίωση του και η ανοδική του πορεία τείνει να το αναδείξει σε ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της Βόρειας Ελλάδας, αφού το περιβάλλει πλούσια χλωρίδα και πανίδα.
Η παράδοση το θέλει να είναι χτισμένη η Μονή πάνω σε αρχαίο Ιερό, αφιερωμένο στη Θεά του κυνηγιού Άρτεμη λόγω της πλούσιας πανίδας και χλωρίδας της περιοχής.
Σήμερα είναι αποδεδειγμένο από έγγραφα που σώζονται στην Ιερά Μονή Μέγιστης Λαύρας του Αγίου Όρους και από στοιχεία του προηγούμενου αιώνα, ότι ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Από διάφορα έγγραφα, όπως το Χρυσόβουλο Λόγο του Αλέξιου Κομνηνού που εκδόθηκε το 1082 φαίνεται να υφίσταται από τον 11ο αιώνα ως μετόχι της Μεγίστης Λαύρας του Άθωνος.
Ανεξάρτητα με τα παραπάνω, γεγονός παραμένει ότι ενάμιση αιώνα αφότου ανακαινίστηκε το Μοναστήρι είναι αφιερωμένο και έχει προστάτη και οδηγό του τον Αρχάγγελο Μιχαήλ. Το 1858 μάλιστα, με Σουλτανικό φιρμάνι ανιδρύθηκε η Μονή και μετονομάστηκε έτσι επειδή η πυρπόληση της Μονής έγινε την 6η Σεπτεμβρίου, ημέρα του εν Χώναις θαύματος του Αρχαγγέλου και εις ένδειξη ευγνωμοσύνης από πολλούς κατοίκους της περιοχής, που διασώθηκαν αβλαβείς την ημέρα της καταστροφής από βέβαιο θάνατο. Το 1182/3 η μονή της Μ. Λαύρας ίδρυσε μετόχι της υπό μορφή κανονικής Μονής στο χωριό Χώστιανη (σημερινό Αρχάγγελο).
Το μοναστήρι της Όσσιανης μέχρι τον 18ο αιώνα έχει μία ζωντανή παρουσία στην περιοχή σε σημείο να ιδρύει θυγατρική μονή στους πρόποδες του Βόρα έξω από το χωριό Πρόμαχοι. Το μοναστήρι είναι του Αγίου Ιλαρίωνα Επισκόπου Μογλενών. Το μοναστήρι πολιορκήθηκε από τους Τούρκους μέσα στα χρόνια του 18ου αιώνα. Οι Τούρκοι κατέσφαξαν τους μοναχούς και έκαψαν το μοναστήρι, ενώ διέφυγε μόνος ένας ο οποίος αιμόφυρτος έσπευσε στη Μεγάλη Μονή.
Η Μονή για κάποιες δεκαετίες αποτελούσε παρεκκλήσι της ενορίας του χωριού Αρχάγγελου. Σήμερα η Μονή λειτουργεί με κοινοβιακό τυπικό. Ο ρυθμός του ναού είναι τρίκλιτη βασιλική και οι τοίχοι του είναι λίθινοι πάχους ενός μέτρου. Το καθολικό του ναού είναι κατάγραφο από τοιχογραφίες λαϊκών ζωγράφων από το Κρούσουβο.
Μάλιστα, οι πιο περίφημες τοιχογραφίες είναι σκηνές από το μαρτύριο της Αγίας Χρυσής και η αγιογραφία του Αγίου Ιλαρίωνα Επισκόπου Μογλενών, η οποία είναι μοναδική σε όλη την Ελλάδα. Τέλος διασώζεται και η θαυματουργός εικόνα του Αρχάγγελου Μιχαήλ.
